Fabryka Os

"Fabryka Os" Iaina Banksa, to historia bardzo sfrustrowanego, ekscentrycznego szesnastoletniego Franka, który wychowywany jest przez swojego ojca w dość specyficzny sposób. Chłopak, by radzić sobie ze swoimi zaburzeniami, sięga po przemoc, która jak wiadomo słusznym rozwiązaniem nie jest.

.

Nie jest to książka lekka, przyjemna czy zabawna - wręcz przeciwnie. Jest to powieść psychologiczna, która daje nam obraz osobowości skrzywdzonej i zagubionej. Cała historia, bardzo przytłacza oraz zdecydowanie skłania do myślenia. I choć fabuła jest prosta, to można z niej wynieść cenne lekcje i morały. Ponadto, książka jest tak naładowana emocjami, że to dodatkowo pobudza naszą duszę. Przyznam, że ja przez niemalże całą powieść byłam zszokowana i nieco przygnębiona - ale o to tu właśnie chodziło.

Ja jestem zachwycona tym tytułem, pod każdym względem. No może zakończenia mogłoby być nieco inne, bo jest troszkę naciągane. Ale to jest tylko jeden minusik tej książki, więc nic, tylko czytać.

Frank Leslie Cauldhame, to szesnastolatek, który mieszka wraz z ojcem na szkockiej wyspie. Jego rodzina jest specyficzna, a określając dosadniej dysfunkcyjna. Matka nieobecna, ojciec niespełniony naukowiec - dziwak eksperymentujący na dzieciach, starszy brat Eric przebywający w zakładzie psychiatrycznym. I on, Frank. Zło wcielone. Mały sadysta, który niejedno ma na sumieniu. Swoje emocje wyładowuje na zwierzętach, na które nie poluje, a morduje i torturuje. Akty przemocy, których się dopuszcza przynoszą mu przedziwne ukojenie.

Akcja powieści zaczyna się w momencie, w którym Frank i jego ojciec dowiadują się o ucieczce Erica z zakładu psychiatrycznego. To wydarzenie będzie kamieniem wywołującym lawinę zdarzeń, które zmienią dotychczasowe życie bohatera.

Narratorem powieści jest sam Frank. Poznajemy świat widziany jego oczami. Jego przemyślenia, marzenia, a także zbrodnie, których się dopuścił, od najmłodszych lat, a do których co jakiś czas w swych wywodach powraca. Frank jest tak pozbawionym uczuć człowiekiem, tak zimnym, chłodnym emocjonalnie, że jest to doprawdy przerażające. Z zimną krwią pozbawia niewinne stworzenia życia, bez mrugnięcia okiem znęca się nad owadami, przyozdabia swoje Pale Ofiarne, codziennie oddaje się specyficznym rytuałom, które przyprawiają o zimny dreszcz na plecach i budzą wstręt. Konstruuje ładunki wybuchowe, które wykorzystuje do swoich niecnych celów wobec natury. Jest to typowa osobowość dręczyciela. Zabija dla samego zabijania. Zadawanie bólu, cierpienia sprawia mu dziwną przyjemność. Psychiatrzy doszukiwaliby się przyczyn jego zaburzeń w dzieciństwie i w stosunkach rodzinnych. I coś w tym może być, gdyż jego rodzina to cała paleta psychopatów. Starszy brat za podpalanie psów ląduje w psychiatryku, to co dowiadujemy się o ojcu, przeraża nie mniej od tego co wyprawiają jego dzieci, kuzyn Franka i Erica podpalił w dzieciństwie ich króliki, pozostali członkowie jego rodziny byli co tu dużo mówić także ekscentryczni i skłonni do załamań emocjonalnych. Nic dziwnego więc, że główny bohater jest jaki jest.

"Fabryka os" to doprawdy dziwna powieść. Spotkałam się z opiniami, że przeraża, zniesmacza, odrzuca. A mnie po prostu... wynudziła. Przez całą lekturę czułam narastającą irytację. Te opisy działań głównego bohatera stylizowane na przeprowadzanie działań wojennych, realizowanie strategii wojskowych, opisy znęcania się nad zwierzakami, to wszystko podane jest tak bezosobowo, chłodno, bez jakichkolwiek emocji, że zupełnie nie przemawia do czytelnika. Być może autor chciał oddać jak wygląda działanie umysłu psychopaty, nie wiem, nie jestem psychologiem, nie mnie to oceniać, czy zrobił to trafnie czy jednak nie. Ale to wszystko mną nie wstrząsnęło, nie poruszyło, nie umiałam zaangażować się w tę książkę. A już samo zakończenie przelało czarę goryczy ! W całej tej historii brak głębi, sensu, przesłania, tego czegoś co sprawia, że emocje po lekturze zostają z Tobą na długo. "Fabryka os" porównywana jest do "Władcy much", ale we "Władcy much" czuć emocje, jest przesłanie, a tu tego nie ma. W tamtym roku czytałam "Żywicę" Ane Riel, tam też mamy do czynienia z miejscem odosobnionym, z szaleństwem, które narasta, które ma korzenie w przeszłości, ale tam też były sprawnie oddane emocje, czuło się tę narastającą atmosferę obłędu, szaleństwa, przytłaczającą jak lepkie powietrze przed burzą, oblepiającą jak pajęczyna. W "Fabryce os" tego nie odczułam, nie dostrzegłam. Dla mnie ta książka jest nijaka, dziwna, czy jak piszą inni recenzenci chora bądź obrzydliwa, ale nic poza tym. Nic ona nie wnosi, nie skłania do przemyśleń. Autor miał dobry pomysł na książkę, ale coś poszło nie tak z wykonaniem.

"Fabryka os" przez niektórych zaliczana jest do arcydzieł literatury XX wieku, ale dla mnie to za duże słowa, bliżej mi do opinii The Timesa... Dawno żadna książka mnie tak nie zawiodła, rozczarowała i wynudziła. Ja nie polecam, ale ostateczną decyzję pozostawiam Wam.

Z literaturą i gustami czytelniczymi obowiązuje jedna zasada – każdemu według potrzeb. Jeżeli komuś nie przeszkadzają makabryczne opisy, historie patologicznych rodzin, to absolutnie nie odradzam mu sięgnięcia po "Fabrykę os." Lekki styl autora sprawia, że powieść czyta się szybko, co jednak nie oznacza, że łatwo.

„Fabryka os” to już klasyczna można rzec powieść o ciemnej stronie ludzkiej natury. Może nie tak klasyczna, jak chociażby podobny jej „Władca much”, niemniej swoje miejsce w historii literatury już posiada. I nie ma się co dziwić, bo to autentycznie świetna powieść. Może nie szokuje tak, jak się o niej mówi – choć podejrzewam, że to ja już za bardzo obeznany jestem z kontrowersyjną literaturą, by było inaczej – ale nadal robi duże wrażenie i godna jest polecenia zarówno miłośnikom dobrych dramatów, literatury psychologicznej, jak i thrillerów – ale takich z wyższej literackiej półki, które autentycznie mają czytelnikowi do zaoferowania coś więcej, niż bezmyślną rozrywkę.

Frank ma szesnaście lat, nieciekawe życie i wiele frustracji. Wychowywany przez ojca na szkockim odludziu, ze swoim życiem radzi sobie za pomocą przemocy. Ale wszystko zaczyna się zmieniać, kiedy ze szpitala psychiatrycznego ucieka jego brat Eric, a wraz z jego powrotem na światło dzienne wreszcie zaczynają wychodzić tajemnice przeszłości…

Iain Banks od dzieciństwa marzył, by zostać pisarzem science fiction. Wierzył w swój talent, ale szybko przekonał się, że będzie musiał zweryfikować swoje poglądy, gdy okazało się, że wyczerpały mu się wydawnictwa zajmujące się fantastyką, a nikt nie chciał wydać jego prozy. Musiał więc zacisnąć zęby i stworzyć coś bardziej mainstreamowego. I tym czymś stała się właśnie powieść „Fabryka os”, którą zresztą sam autor nadal traktował jako science fiction. Przeniesioną co prawda na plan codziennego życia, ale jednak science fiction – w końcu wyspa to nic innego, jak swoisty kosmos, a jego bohater jest tak obcy, że równie dobrze mógłby być kosmitą.

I coś w tym jest, ale przede wszystkim jest coś innego – naprawdę dobra, przekonująca i przejmująca tak psychologicznie, jak i fabularnie literatura. Literatura skupiona na bohaterze, jego mrocznej stronie natury, poglądach i wszystkim, co jest z tym związane. Pod pewnymi względami całość rzeczywiście przypomina „Władcę much” i „Mechaniczną pomarańczę”, ale dla mnie osobiście książce najbliżej do „Rage” Stephena Kinga, napisanej pod pseudonimem Richard Bachman. Tym bardziej, że w obu przypadkach mamy historię o złym bohaterze, którego czynów i poglądów nie rozumiemy czy nie podzielamy, ale jednocześnie całość, dzięki np. czarnemu humorowi, przekonuje nas, byśmy choćby jedynie w pewnym stopniu go polubili.

Wszystko to sprawia, że zaczynamy się zastanawiać, myśleć, analizować… I czujemy się usatysfakcjonowani, bo chociaż nie jest to łatwa i lekka lektura, pozostaje świetnie napisana, wciągająca, angażująca i inteligenta. Trafna, nawet jeśli nie zawsze autor (który sam swoje dzieło określa jako profeministyczne i antywojenne) jest rozumiany tak, jak by tego chciał i naprawdę frapująca. Dlatego polecam gorąco. Może i Banks przede wszystkim kojarzony jest z pisania science fiction (choć jego bibliografa mniej więcej po równo składa się z utworów fantastycznych i tych bliższych życia), ale „Fabryka os” to dowód na to, jak świetnym i przenikliwym twórcą pozostaje niezależnie od gatunku, w jakim się porusza.