Księga monstrów

Przypisywane bizantyjskiemu erudycie i pisarzowi Michałowi Psellosowi (XI w.) dwa teksty traktują o herezjach, demonach oraz szeroko pojętej wiedzy tajemnej, jaką mieli dysponować starożytni. Pierwszy, zatytuowany „Timotheos albo o demonach”, ma formę dialogu i przedstawia m.in. typy i charakter demonów podzielonych na sześć kategorii według żywiołu, który zamieszkują. Drugi noszący tytuł „Poglądy Hellenów na temat demonów”, jest traktatem kompilującym i streszczającym inne teksty antyczne i bizantyjskie, którego tematem są obrzędy wtajemniczenia, obyczaje ofiarne i sposoby wróżenia dawnych Greków. Dialog „Timotheos...” zyskał wielką popularność w epoce nowożytnej. W 1497 r. został przetłumaczony na łacinę przez Marsilia Ficina, znali go te�...

Opatrzona obszernym wstępem i komentarzami edycja dwóch dzieł Snów dobrych obrona a szkodliwych przestroga i Pogrom czarnoksięskie błędy, latawców zdrady i alchimickie fałsze, które swoim nazwiskiem podpisał Stanisław Poklatecki. Są to jedyne w swoim rodzaju w naszym piśmiennictwie końca XVI wieku prace, prezentujące w formie monograficznej rodzaje nauk hermetycznych znanych w Europie, a praktykowanych również w Polsce. Poklatecki nie ukrywał sympatii dla magii naturalnej, a zależało mu, by przestrzec przed niebezpieczeństwem fałszu i oszustw czarnoksiężników, alchemików oraz ?latawców?. Niniejsze wydanie przeczy powszechnemu przekonaniu badaczy zajmujących się wiedzą tajemną w dawnej Polsce, że dzieła te powstały z autorskiego wysiłku Poklateckiego i op...

Ekscentryczny wędrowny lekarz Filip Bombastus von Hohenheim (znany szerzej pod pseudonimem Theophrastus Paracelsus), który na początku XVI w. podjął próbę radykalnej reformy medycyny, przede wszystkim zaś farmacji, był autorem niezliczonych dzieł i dzie­łek, nie zawsze ściśle związanych z jego profesją. Znajdujemy wśród nich również wielce osobliwy traktacik O nimfach, sylfach, pigmejach i salamandrach etc., w którym próbował wpisać w rozwijany przez siebie kosmologiczny model cały świat demonicznych istot, wywo­dzących się głównie z niemieckiego folkloru i średniowiecznej poezji, zasiedlających jego zdaniem cztery żywioły: wodę, ziemię, powietrze i ogień. Stworzenia te żyją obok nas, pozostając zwykle niewidzialne, niekiedy jednak nawiązują kont...

Napisany w pierwszych wiekach naszej ery traktat Kyranides za­wiera wiedzę magiczno-medyczną na temat ukrytych właściwości roślin, zwierząt i kamieni. Przekazana w nim mądrość miała po­chodzić od Hermesa Trismegistosa, synkretystycznego boga, który łączył w sobie cechy greckiego Hermesa i egipskiego Thotha, opie­kunów pisma, magii oraz duchów zmarłych ludzi. Pierwsza księga, która powstała dawniej niż pozostałe, opisuje 24 rośliny, 24 ptaki, 24 ryby i 24 kamienie ułożone według liter greckiego alfabetu. Na końcu każdego rozdziału zamieszczony jest przepis na amulet z ka­mienia szlachetnego, który ma w sobie zawierać połączone moce, zwane dynameis, rośliny, ptaka, ryby i minerału, symbolizujące pełnię wszystkich czterech żywiołów.

Kazania o naukach tajemnych dominikanina Fabiana Birkowskiego, drukowane w latach dwudziestych XVII wieku, traktują o czarnoksięstwie, magii naturalnej i remediach na czary, astrologii, alchemii oraz teorii snów. Teksty te, wydobyte ze zbioru Kazania na niedziele i święta doroczne (Kraków 1623–1628), wydawca opatrzył wstępem i komentarzami, które przedstawiają ich możliwe źródła oraz erudycyjne zaplecze. Dotąd niedoceniane przez badaczy wiedzy tajemnej, w niniejszym opracowaniu poszerzają zasób krytycznie wydanych pism ze staropolskiego kręgu nauk hermetycznych.

Adresatami dawnych zielników byli przede wszystkim lekarze i aptekarze. Dzieła te były encyklopediami w systematyczny sposób porządkującymi i opisującymi wszystko to, co składało się na ówczesną materia medica. Najwięcej miejsca ich autorzy poświęcali oczywiście ziołom i innym roślinom, przy okazji zajmowali się jednak również substancjami pochodzenia zwierzęcego i mineralnego. Traktujące o tych ostatnich patie najstarszych polskich zielników autorstwa Stefana Falimirza, Hieronima Spiczyńskiego oraz Marcina Siennika złożyły się na niniejszą antologię.

Istnieją dwie podstawowe wersje opowieści. Pierwsza: w roku 1322 Sir John Mandeville, angielski rycerz z St. Albans, wyruszył z pielgrzymką do Ziemi Świętej, a następnie przez lat z górą dwadzieścia przewędrował całą Azję, docierając do Indii, Chin oraz Indonezji, po powrocie zaś opisał po francusku wszystko, co zobaczył. Wersja dru­ga: pewnego dnia człowiek, który najprawdopodobniej nie nazywał się Sir John Mandeville, wybrał się do najbliższej klasztornej biblio­teki, gdzie korzystając z uprzejmości zakonników, przestudiował kilka uczonych dzieł spisanych przez dawnych i nowszych autorów, aby na ich podstawie skonstruować opis własnej rzekomej podróży w najodleglejsze rejony świata. Niezależnie od tego, która z tych wersji jest prawdziwa, obie o...

Książka, wydana drukiem w roku 1597 i 1603, napisana została nie przez prawnika czy teologa, lecz króla Szkocji Jakuba VI. Monarcha wystąpił w roli przewodnika dla swojego ludu, patriarchy, który instruuje poddanych i wiernych wątpiących lub niedoinformowanych w kwestii czarów.

Nowy zwierzyniec to fragment z części pierwszej Nowych Aten – sław­nej encyklopedii księdza Benedykta Chmielowskiego, wydanej dru­kiem w połowie XVIII wieku. Na tom składa się siedem rozdziałów: o zwierzętach czworonożnych, o stworzeniach czołgających się po ziemi, o ptakach, o rybach, o drzewach i ziołach, o kwiatach oraz o kamieniach. Chmielowski samodzielnie dokonał kompilacji z bar­dzo wielu różnorodnych ksiąg, głównie prac encyklopedycznych, w epoce wczesnonowożytnej czytanych z uznaniem w Europie, które wydawca w komentarzu stara się wskazać jako źródła erudycji staro­polskiego autora. Informacje o zwierzętach, roślinach i kamieniach Chmielowski uzupełnił później w części trzeciej Nowych Aten w roz­dziale pt. Nowy Plinijusz – fragment ten...

Książę Ernest jest chyba najpopularniejszym poematem niemieckiego średniowiecza. Opowiada o buncie wasala przeciw swojemu ojczy­mowi, cesarzowi Ottonowi I, o wojnie, wygnaniu i pielgrzymce do Jerozolimy, o licznych przygodach tytułowego bohatera na morzu i na lądzie, wreszcie o jego powrocie do ojczyzny i odzyskaniu łaski cesar­skiej. Barwna opowieść roztacza przed czytelnikiem obraz egzotycz­nego świata Orientu w jego baśniowym wymiarze. Edycja polskiego przekładu opatrzona została objaśnieniami oraz wstępem, zawiera też podobiznę rękopiśmiennych fragmentów redakcji A poematu.

Anonimowy utwór powstały być może pod koniec XII, a na pewno przed wiekiem XV, jest przeróbką czy też adaptacją wcześniejszych wzorów i źródeł, w których Salomon, biblijny król, spiera się słownie z odrażająco brzydkim Marchołtem. Charakterystycznym rysem tego tekstu jest ocierające się o bluźnierstwo zmieszanie sacrum i profanum, a mianowicie fakt, że w starciu słownym Salomon posługuje się cytatami biblijnymi, Marchołt zaś przedrzeźnia je przy użyciu wulgarnego języka i nieprzystojnych konceptów słownych. Mówiąc metaforycznie, Biblia została tu położona bezpośrednio przy kloace. Inną cechą Rozmów... jest ich wyraźny podział na dwie części – po słownym pojedynku Salomona i Marchołta następuje część narracyjna, w której biblijny patri...

Spisane w połowie XII w. przez Marka, przebywającego w bawarskiej Ratyzbonie irlandzkiego zakonnika, widzenie, którego doświadczyć miał jego rodak, grzeszny rycerz Tnugdal, jest opisem jego zaświatowej podróży. Bohater utworu odbył ją, pozostając w stanie, jakbyśmy dzisiaj powiedzieli, śmierci klinicznej. Prowadzony przez swojego Anioła Stróża, odwiedza Tnugdal piekło, gdzie sam zostaje poddany niektórym wielce wymyślnym torturom, następnie zaś czyściec i niebo, aby w końcu, powróciwszy do życia, przyjąć krzyż i wyruszyć z krucjatą do Ziemi Świętej. W wiekach średnich, ale również długo potem, utwór ten cieszył się w całej Europie niezwykłą popularnością, która nie ominęła również Polski, o czym świadczyć może późna, bo pochodząca z...

Zebrane w tomie teksty traktują o dziełach autorów znanych, takich jak Mikołaj Rej, Jan Kochanowski czy Daniel Naborowski, ale również o tandetnych straganowych druczkach zawierających teksty popularnych pieśni lub o pozostałościach tradycji średniowiecznej obecnych w literaturze polskiego renesansu i baroku. Powstałe na przestrzeni lat siłą rzeczy nie układają one w żadną spójną, jednolitą całość, chociaż zdarza się, że nawiązują do siebie nawzajem. Wszystkie one jednak są owocami uważnej, powolnej lektury, bowiem zgodnie ze znaną i często powtarzaną definicją Romana Jakobsona filologia to przede wszystkim ?sztuka czytania powoli?.

Przedziwna legenda o kobiecie, która podstępem, udając mężczyznę, zdołała dostać się na tron Piotrowy, poczynając od połowy XIII w. pojawiała się w formie krótkich wzmianek w dziełach niektórych kronikarzy i autorów kolekcji kaznodziejskich przykładów. Z nastaniem reformacji postać Joanny (zwanej niekiedy również Gilbertą lub Agnieszką, zresztą lista różnych jej imion była dość długa) stała się argumentem nieustannie powracającym w protestanckich atakach na papiestwo. Jednym z takich właśnie polemicznych głosów jest Historyja o papieżu Janie tego imienia VIII, który był Gilberta biała głowa z Anglijej i o inszych wielu papieżoch, którzy przed nią i po niej byli, wydana w Brześciu nad Bugiem w roku 1560 polska adaptacja niewielkiej książeczk...