Themersonowie i awangarda

Tekst Stefana Themersona O potrzebie tworzenia widzeń został opublikowany po raz pierwszy w 1937 roku. w drugim numerze pisma Spółdzielni Autorów Filmowych, założonego przez Themersonów w tymże roku (Stefan był redaktorem naczelnym, a Franciszka redaktorem artystycznym). Jest to najważniejszy tekst teoretyczny dotyczący filmu awangardowego, jaki ukazał się w Polsce w okresie międzywojennym. Jednocześnie ma on znamiona wysokiej rangi utworu literacko-filozoficznego, pisanego w formie dyskursu. Stefan Themerson opowiada w nim o wynalazku kina – ekranem jest u niego rozgwieżdżone niebo, a głównymi reżyserami mali mieszkańcy ziemi. Przedstawia własną historię kina począwszy od tego, jak dziewczyna z buszmeńskiego ludu dawnego wzięła garść tlejącego popiołu i...

„Wbrew zwięzłej relacji Buddy na temat swego przebudzenia, w powszechnym rozumieniu zaczęło być ono kojarzone, nawet przez buddystów, z czymś zgoła odmiennym. Przebudzenie stało się mistycznym doświadczeniem, chwilą transcendentnego objawienia Prawdy. Interpretacje religijne nieodmiennie redukują złożoność do jednorodności, a jednocześnie nadają temu, co prozaiczne, wymiar świętości. Budda nie był mistykiem. Jego przebudzenie nie było wstrząsającym wglądem w transcendentną Prawdę, który objawił mu tajemnice Boga. Budda nie twierdził, że miał doświadczenie, dzięki któremu posiadł uprzywilejowaną, ezoteryczną wiedzę na temat funkcjonowania wszechświata. Dopiero w miarę jak buddyzm w coraz większym stopniu stawał się religią, przebudzeniu Budd...

Themersonowie zabierają czytelnika w podróż historyczną. Książka przedstawia dzieje komunikacji międzyludzkiej, jej ewolucji i różnorodności form. Opowiada, jak człowiek wymyślił litery, alfabet i współczesny sposób komunikowania się za pomocą pisma. Poznajemy piktogramy, obrazkowe rebusy, hieroglify, by na końcu dojść do znaku-litery.I wreszcie to, co jest charakterystyczne dla Themersonów, czyli kolejna książka, w której tekst i obraz są ze sobą nierozerwalnie połączone, przenikają się, by stworzyć spójny wizualnie i treściowo obraz.

Pozycję literacką zdobył Themerson jako autor powieści groteskowo-filozoficznych ogłaszanych po angielsku w Londynie i po polsku w kraju. Te cechy pisarstwa Themersona znajdujemy również w jego ostatniej (wydanej pośmiertnie) powieści Wyspa Hobsona. Tytułowa wyspa, odcięty od świata spłachetek ziemi na Atlantyku, staje się nagle przedmiotem zainteresowania służb specjalnych różnych państw; dzieje osiadłej na niej rodziny, historia obalonego czarnego prezydenta afrykańskiej republiki, losy uwikłanego w szpiegostwo uczonego i jego żony splatają się w intrygującą, dowcipną opowieść o zaskakującym zakończeniu.

Kolejne dzieło Stefana i Franciszki Themersonów, zaliczających się do jednych z najbardziej znanych polskich awangardowych artystów XX w. Themersonowie traktowali młodego czytelnika poważnie, ich książki miały wprowadzać w świat wiedzy i nauki, dotąd zarezerwowanej dla dorosłych, przyjaźnie objaśniać go słowem i ilustracją. "Poczta" to książka popularyzująca wiedzę z dziedziny techniki, jednak sama w sobie jest również małym dziełem sztuki. Współczesnemu czytelnikowi, który codziennie korzysta z osiągnięć najnowszych technologii, przybliży historię poczty oraz drogę rozwoju komunikowania się ludzi.

Franciszka i Stefan biorą ślub w roku 1931. Razem tworzą pięć filmów, w których wykorzystują eksperymentalne techniki fotograficzne, rozwijane przez Stefana od roku 1928. Jednym z wynalazków Stefana jest „stół trikowy” – statyw do aparatu, który pozwala Themersonom tworzyć ruchome fotogramy. Themersonowie uznawani są za czołowe postacie awangardowego kina w Polsce lat trzydziestych – nie tylko tworzą filmy, lecz także wydają dwa numery czasopisma „f.a.” (film artystyczny). Tematem pierwszego numeru jest nowe kino angielskie, a drugiego – francuskie. Stefan i Franciszka odwiedzają filmowców w Londynie i w Paryżu, a wybrane prace przywożą do Warszawy. Zarabiają na życie, tworząc książki dla dzieci – Stefan je pisze, a Franciszka ilustruje. Ich pra...

„Monografia to ambitna, szeroko zakrojona praca, w interesujący sposób obrazująca przemiany rozumienia zarówno kategorii awangardy, jak i polityczności. Wpisuje się w refleksję nad bardzo dziś ważnymi zagadnieniami związanymi z przewartościowaniem awangardowych historii estetycznych, idei oraz praktyk artystycznych, a także inspirująco wykorzystuje metodologiczny potencjał – przede wszystkim – zaangażowanych, politycznych i medioznawczych teorii. Istotnym celem naukowego wysiłku jest próba wyzwolenia krytycznych mocy najbardziej wartościowych koncepcji XX wieku, a takiemu wysiłkowi z pewnością trzeba się przyglądać i wspierać jego efekty. Warto spojrzeć na Polityki/Awangardy w kontekście proponowanej wizji polityki i awangardy. Kształtuje się ona zarówno...

„Historia jest ścieżką, która wije się przez przestrzeń kształtów” – pisze Julian Barbour w swojej nowej opowieści o Wszechświecie. Podążając tą ścieżką nie dojdziemy, jak sugeruje większość teorii kosmologicznych, do smutnego końca, czyli śmierci cieplnej. Opowieść Barboura jest dowodem oświeconej nadziei, z którą ten znakomity brytyjski fizyk i kosmolog spogląda w daleką przyszłość. Wszechświat widziany jego oczami nie jest osuwaniem się w degradację i Wielkie Otępienie, a wielkim stawaniem się, dążeniem ku pięknu. W wyjątkowej, naukowej, ale też zaskakująco osobistej książce Barbour zdaje relację z trwającego blisko pół wieku procesu budowania teorii, która podsuwa odpowiedź na pytanie o naturę czasu. W jego teorii kształtów ko...