Toruńskie nocy

Seria: Biblioteka Dawnej Literatury Popularnej i Okolicznościowej, tom XXXVII Edycja zawiera siedem utworów okolicznościowych Jana Kochanowskiego, które poeta napisał w okresie dworskim i czarnoleskim. Stanowią one świadectwo relacji przyjacielskich bądź klientalnych, dotyczą spraw zarówno publicznych, jak i prywatnych, służąc publicystyce politycznej, propagandzie rodowej, uświetnieniu uroczystości weselnej bądź też upamiętnieniu zmarłych. Wiersze objęte edycją to przykład pionierskiej adaptacji reguł łacińskiej poezji sylwicznej w twórczości polskojęzycznej. Ta strategia imitacyjna szybko znalazła licznych kontynuatorów. Najwybitniejsze dzieła, składające się na dzisiejszy kanon staropolskiego piśmiennictwa, z natury wyrastają ponad literacką przec...

Utwór stanowi imitację "Satyra na twarz Rzeczypospolitej" (1640) Samuela Twardowskiego, a zarazem kolejne ogniwo w łańcuchu staropolskich poematów satyrowych, zapoczątkowanym przez Satyra albo Dzikiego męża (1564) Jana Kochanowskiego. Krytyka Rysińskiego wymierzona została w dworskie obyczaje epoki. Przebywanie w tym środowisku ma wedle autora destrukcyjny wpływ na ludzką moralność, zmusza do życia ponad stan, wzmaga negatywne cechy osobowości, takie jak pycha, lekceważący stosunek do innych, zawiść, przynosząc jedynie ułudę fałszywych splendorów. W satyrycznych wywodach czynnikiem deprecjonującym dworski obyczaj jest zwłaszcza jego obce pochodzenie: odrzucenie tradycji przodków miało być zasadniczym błędem, prowadzącym do destrukcji społeczno-polityczneg...

Jan Aleksander Koreywa herbu Dębno (ur. po 1610) pochodził z Wileńszczyzny, studiował w Akademii Krakowskiej (od 1630), a następnie był podstarościm i sędzią grodzkim oszmiańskim. Pozostawił po sobie jedynie dwa druki okolicznościowe, w których upamiętniał rocznicę śmierci królowej Konstancji Habsburżanki i zgon Zygmunta III Wazy oraz koronację Władysława IV Wazy. Utwory te dowodzą nie tylko dobrego obeznania z konwencjami poezji okolicznościowej, ale i pomysłowości w ich przetwarzaniu. *** Niniejsza edycja zawiera dwa utwory panegiryczne Koreywy: Trenodyję abo Łzy żalu na śmierć Królestwa Ich Miłości (1632) oraz Io tryumfalne na szczęśliwą koronacyją Władysława Zygmunta IV (1633). Pierwszy ma kilkuczłonową strukturę, odwołującą się do konwenc...

Niniejsza edycja zawiera trzy unikatowe juwenilia Zimorowica: Żywot Kozaków lisowskich (1620), Testament Luterski żartownie napisany (1623) oraz Pamiątkę wojny tureckiej w roku 1621 (1623). Pierwsze dwa to nieduże zbiory łączące elementy satyry z poetyką parodii sowiźrzalskich. Żywot w żartobliwy sposób ukazuje dalekie od żołnierskiej karności obyczaje tyleż słynnych, ile osławionych lisowczyków, honorując jednak ich brawurowe męstwo i dokonania. Testament to niewybredna, acz sprawnie napisana satyra wymierzona przeciwko protestantom, skupiona przede wszystkim na osobie Marcina Lutra. Z kolei Pamiątka jest poematem opiewającym sukces militarny armii Jana Karola Chodkiewicza w bitwie z siłami osmańskimi pod Chocimiem. Młodzieńcze utwory lwowskiego poety stanowi�...

Pałac Leszczyński (1643, 1645) to utwór panegiryczny ułożony z okazji objęcia urzędu starosty generalnego Wielkopolski przez Bogusława Leszczyńskiego. Pochwałę magnata i jego rodu włączył autor w alegoryczną wizję pałacu Sławy, wzniesionego na poznańskim rynku podczas uroczystego wjazdu do miasta. We wspaniałej budowli znajduje się komnata z wizerunkami zasłużonych dla ojczyzny i Kościoła Wieniawitów, stanowiąca alegorię nieśmiertelnej glorii. W wyimaginowanym pałacu bogini wygłasza też laudację nowego „generała” oraz podejmuje bankietem przybyłych na ceremonię gości. Obecne, drugie wydanie Pałacu Leszczyńskiego przygotowano na podstawie odnalezionego w Szwecji egzemplarza pierwodruku. Opatrzono je nowym wstępem, poprawiono objaśnienia i słown...

„Kochanowski nieustannie podróżował, tak jak jego bohaterowie: Jan Baptysta Tęczyński, Krzysztof Radziwiłł „Piorun” i Apolliński ptak, za życia i po śmierci. Alpy, Królewiec, Kraków, Neapol, Paryż, Policzna, Padwa, Wenecja, Iłża, Adriatyk, Tatry, Sycyna, Wiedeń, Marsylia, Radom, Warszawa, Wilno, Antwerpia, Rzym i Radoszkowice. Północ, południe, Lublin i Zwoleń. Podróżował dla szlachetnych studiów i brudnego zysku, z ciekawości i konieczności, dla króla i Rzeczypospolitej, dla rodziny, przyjaciół i dla sławy, dla sprawiedliwości, zemsty i z miłości, na wojnę i sejm, i na własny pogrzeb. Tę przestrzeń podróży organizowały mu mapa i globus. Było to możliwe, ponieważ w czasach, kiedy żył, dokonała się rewolucja kartograficzna. Poezja Kochan...

Liber monstrorum de diversis generibus to niewielkie encyklopedyczne dziełko powstałe, jak wszystko na to wskazuje, w VII albo VIII w. Jego autorem był nieznany z imienia (najprawdopodobniej anglosaski) zakonnik, który zebrał tu pochodzące z różnych źródeł przyrodnicze i etnograficzne rewelacje, często wyrażając zresztą przy tej okazji swój sceptycyzm wobec treści przekazanych przez starożytnych pisarzy. Całość dzieli się na trzy księgi, z których pierwsza traktuje o ludzkich monstrach, druga o egzotycznych bestiach, trzecia wreszcie, najkrótsza, o wężach.

Ekscentryczny wędrowny lekarz Filip Bombastus von Hohenheim (znany szerzej pod pseudonimem Theophrastus Paracelsus), który na początku XVI w. podjął próbę radykalnej reformy medycyny, przede wszystkim zaś farmacji, był autorem niezliczonych dzieł i dzie­łek, nie zawsze ściśle związanych z jego profesją. Znajdujemy wśród nich również wielce osobliwy traktacik O nimfach, sylfach, pigmejach i salamandrach etc., w którym próbował wpisać w rozwijany przez siebie kosmologiczny model cały świat demonicznych istot, wywo­dzących się głównie z niemieckiego folkloru i średniowiecznej poezji, zasiedlających jego zdaniem cztery żywioły: wodę, ziemię, powietrze i ogień. Stworzenia te żyją obok nas, pozostając zwykle niewidzialne, niekiedy jednak nawiązują kont...

Edycja zawiera dwa siedemnastowieczne kazania pogrzebowe: Żałobę po śmierci Konstancyjej (1631) jezuity Jakuba Olszewskiego oraz Kazanie pogrzebne krolewskie (1634) pastora luterańskiego Andrzeja Schönflissiusa. Kazania te należą do najciekawszych przykładów oratorstwa pogrzebowego pierwszej połowy XVII w. Zostały napisane przez dwóch czołowych kaznodziejów wileńskich tego czasu w celu upamiętnienia śmierci królowej Konstancji Habsburżanki (1588–1631) i zmarłego parę miesięcy po małżonce króla Zygmunta III Wazy (1566–1632). Zestawienie tych kazań pokazuje, w jak różny sposób autorzy podchodzili do tego samego tematu: śmierci monarchy. Kazania te różnią się na poziomie inwencji, sposobu operowania erudycją, a przede wszystkim stylistyką. Olszewski ch...

Włoskie powiedzenie a carnevale ogni scherzo vale, w wolnym tłumaczeniu oddawane jako "dobry żart tynfa wart", w istocie odnosi się do karnawału i tego, że w tym właśnie okresie każdy dowcip jest odpowiedni. Stance rodzą się właśnie jako karnawałowy żart, wyrafinowany, wymagający dużego nakładu pracy zarówno literackiej, jak i inscenizacyjnej, ale jednak żart. Dworska atmosfera kończącego się karnawałowego święta, obecność znanego z sercowych podbojów Giuliana de’ Medici, temat miłości typowy dla wielu konwersacji tamtego czasu (choćby i tych przytoczonych w Dworzaninie), sprawiają, że Bembo żartobliwie kieruje swoją apologię do wrażliwych, wykształ­conych i znanych z ciętego języka (jak Emilia Pio) dam, które były równocześnie wzorem małże...

Książę Ernest jest chyba najpopularniejszym poematem niemieckiego średniowiecza. Opowiada o buncie wasala przeciw swojemu ojczy­mowi, cesarzowi Ottonowi I, o wojnie, wygnaniu i pielgrzymce do Jerozolimy, o licznych przygodach tytułowego bohatera na morzu i na lądzie, wreszcie o jego powrocie do ojczyzny i odzyskaniu łaski cesar­skiej. Barwna opowieść roztacza przed czytelnikiem obraz egzotycz­nego świata Orientu w jego baśniowym wymiarze. Edycja polskiego przekładu opatrzona została objaśnieniami oraz wstępem, zawiera też podobiznę rękopiśmiennych fragmentów redakcji A poematu.

Publika (1594) to utwór publicystyczny w formie listu doradczego skierowanego do wspólnoty szlacheckiej, który zawiera propozycje rozwiązania problemów żywo dyskutowanych w ówczesnej debacie politycznej: zagospodarowania ziem ukrainnych oraz organizacji ich obrony w obliczu ponawiających się ataków turecko-tatarskich i penetracji moskiewskiej. Pismo zawiera wiele cennych spostrzeżeń na temat wyjątkowej sytuacji Ukrainy w Rzeczypospolitej oraz nie zawsze realistyczne pomysły natury militarno-ekonomicznej, jak tę sytuację spożytkować. Swój apel ubrał Wereszczyński w sugestywną szatę proroctwa przestrzegającego przed zgubnymi konsekwencjami poniechania działań, a własną aktywność na polu wojskowym legitymizował, stawiając się w szeregu rycerzy-kapłanów odpi...